W ostatnich miesiącach roku z głębi wód nocnego nieba wyłania się ogromny potwór. Przez wieki wyobrażenie tego potwora na mapach nieba ulegało zmianie. Przyjmował on kształt ogromnej ryby, smoka, węża morskiego lub ich krzyżówki. Jednak w klasycznej interpretacji, przyjmował on postać wielkiego wieloryba. Mowa oczywiście o bohaterze słynnego mitu o Perseuszu i Andromedzie – potworze Ketosie.
Zapraszamy na kolejną odsłonę z cyklu „Poznajemy gwiazdozbiory”.
Gwiazdozbiór Wieloryba, choć jest czwartą co do wielkości konstelacją nieba (i zarazem czwartą z dziewięciu „tysięczników” pod względem powierzchni), nie jest bogaty w spektakularne obiekty, które mogłyby pobudzać wyobraźnię obserwatorów. Jednak znajdziemy w nim kilka obiektów godnych uwagi pasjonatów nieba.
Mitologia
Gwiazdozbiór Wieloryba wyobraża potwora morskiego Ketosa, który został zesłany na królestwo Etiopii za karę za próżność królowej Kasjopei. Potwór siał spustoszenie w całym kraju. Król Cefeusz, po zasięgnięciu rady u wyroczni, aby udobruchać potwora, był zmuszony złożyć w ofierze swoją córkę – księżniczkę Andromedę. Na szczęście dla księżniczki, w pobliżu był Perseusz, który wracał z wyprawy po głowę Meduzy. Zabił on potwora, ratując tym samym Andromedę którą poślubił. Sam zaś ogromny potwór został przemieniony w gwiazdozbiór nieba, położony w okolicach równika niebieskiego.
Wyobrażenie gwiazdozbioru Wieloryba na starej mapie nieba. Źródło.
Widoczność
Wieloryb jest gwiazdozbiorem równikowym. Od północy graniczy z gwiazdozbiorem Ryb i Barana, od zachodu z Wodnikiem, od południa z gwiazdozbiorem Rzeźbiarza i Pieca, a ze wschodu z Erydanem i Bykiem. Na porannym niebie pojawia się w lipcu. Najlepszy czas jego widoczności przypada od października do grudnia, by następnie zniknąć z nieba wieczornego w marcu.
Gwiazdozbiór Wieloryba. Źródło.
Gwiazdy
Choć gwiazdozbiór sam w sobie jest ogromny, nie tworzy go zbyt wiele jasnych gwiazd. Do najjaśniejszych gwiazd (powyżej + 3 mag) należą: Diphda (β Cet, +2,04 mag) i Menkar (α Cet, +2,54 mag). W konstelacji znajduje się jeszcze kilka gwiazd o jasności +3 mag.
Charakterystycznym elementem gwiazdozbioru jest układ sześciu gwiazd tworzących zarys głowy potwora.
Na szczególną uwagę zasługuje jednak jedna z gwiazd, z której gwiazdozbiór Wieloryba jest szczególnie znany. Chodzi o gwiazdę Omikron Ceti (ο Cet), znaną też pod nazwą Mira, co znaczy „cudowna”, „wspaniała”. Mira jest gwiazdą zmienną, czerwonym olbrzymem, setki razy większym od średnicy Słońca. Powodem zmian w jasności jest cykliczne powiększanie się i później zmniejszanie wielkości gwiazdy – tzw. pulsacja. Mira w maksimum blasku potrafi osiągnąć wartość +2 mag, a podczas minimum spaść do nawet +10 mag, będąc wtedy widoczna jedynie przez przyrządy optyczne. Okres tych zmian wynosi około 330 dni.
Zmianę jasności tej gwiazdy po raz pierwszy zauważono w 1639 roku, a w ciągu następnych kilkudziesięciu lat wykazano, że blask gwiazdy zmienia się regularnie i wyznaczono amplitudę tych zmian. Zmiany jasności tej gwiazdy, niewytłumaczalne w tamtych czasach, przyczyniły się do tego, że zaczęto nazywać ją „Cudowną”.
Gwiazdę obserwował także przez kilkanaście lat polski astronom Jan Heweliusz.
Mapa gwiazdozbioru Wieloryba. Program „Nocny Obserwator”.
Obiekty głębokiego nieba
Mimo że Wieloryb jest ubogi w jasne i efektowne obiekty głębokiego nieba, kilka z nich zasługuje by o nich wspomnieć:
M77 – galaktyka spiralna. Odkrył ją w 1780 roku Pierre Méchain – przyjaciel Messiera. Jasność wizualna galaktyki wynosi +8,9 mag, a rozmiary 7,3×6,3 minut kątowych. Widoczna w lornetce jako niepozorna mglista plamka, więcej ukaże nam w większym teleskopie. Odnajdziemy ją pod głową Wieloryba, 0,9 stopnia (52 minuty kątowe) na południowy-wschód od gwiazdy Delta Ceti (δ Cet, +4,05 mag).
0,5 stopnia na północny zachód od M77 znajdziemy galaktykę NGC 1055.
Galaktyka Messier 77. Źródło.
NGC 246 – mgławica planetarna odkryta przez Williama Herschela w 1785 roku. Zwyczajowa nazwa tej mgławicy to Czaszka, ze względu na jej kształt. Jasność obserwowana mgławicy to około +8,5 mag, a jej rozmiary kątowe wynoszą 3,7 minuty kątowej. Do obserwacji mgławicy najlepiej użyć teleskopu i większych powiększeń rzędu 100-200x. Mgławicę Czaszkę odnajdziemy 5,5 stopnia od gwiazdy Deneb Algenubi (Eta – η Ceti, +3,45 mag). Pomocne w jej odszukaniu, będą również gwiazdy Fi1 Ceti (φ1 Cet, +4,75 mag) i Fi2 Ceti (φ2 Cet, +5,15 mag), z którymi mgławica tworzy trójkąt równoramienny, odwrócny wierzchołkiem ku dołowi. Podczas obserwacji warto użyć również filtrów mgławicowych.
Mgławica Czaszka. Źródło.
NGC 247 – jest to galaktyka spiralna z poprzeczką, odkryta w 1784 roku przez Williama Herschela. Jasność obserwowana galaktyki to około +9,1 mag, a rozmiary kątowe wynoszą 21,4×6,9 minut kątowych. Do jej obserwacji wystarczy niewielki teleskop, jednak szczegóły w strukturze galaktyki zaobserwujemy tylko w teleskopach o większej aperturze. Galaktykę odnajdziemy 2,8 stopnia na południe i 0,8 stopnia na wschód od gwiazdy Diphda (β Cet).
NGC 247. Źródło.
NGC 1055 – galaktyka spiralna z poprzeczką, odkryta w 1783 roku przez Williama Herschela. Galaktyka położona jest do nas bokiem. Jej jasność wynosi około +10,6 mag, a rozmiary na niebie 7×3 minuty kątowe. Do jej obserwacji wystarczy średniej wielkości teleskop i powiększenie 100-200x. Znajdziemy ją w pobliżu M77, 34 minuty od Delty Ceti (δ Cet, +4,05 mag). Obok Galaktyki, w odległości około 7 minut kątowych, znajdują się dwie gwiazdy o jasności +6,6 mag i 7,5 mag, które z galaktyką tworzą charakterystyczny trójkąt równoboczny.
NGC 1055. Źródło.
Źródła:
- Stellarium
- Nocny Obserwator
- S. Seip: Atlas nieba. Gwiazdy, obiekty, zjawiska. Wydawnictwo RM. Warszawa 2012.
- Taki’s 8,5 Magnitude Star Atlas
