Poznajemy gwiazdozbiory III – Kasjopeja

Przy pasie, kiedy ujźrzysz pierwszy zakręt smoczy,
Po drugiej stronie niebo Kassiope toczy;
Nie prawie znaczna, zwłaszcza pod pełnią, bo ona
Nie z wielu i nie z gęstych gwiazd jest usadzona.
Jakim kształtem drzwi stoją kluczem przepędzone,
Tak te gwiazdy zdadzą się tam być rozsadzone.
A sama biedne ręce tak rozkrzyżowała,
Jakoby udręczonej córki żałowała*

Zapraszamy na kolejny wpis z cyklu – poznajemy gwiazdozbiory.

Gwiazdozbiór Kasjopei jest gwiazdozbiorem okołobiegunowym – na polskim niebie nigdy nie zachodzi pod horyzont. Jest również jednym z najłatwiejszych do rozpoznania gwiazdozbiorów na północnym niebie, ze względu na charakterystyczny kształt litery W lub M. Poza tym konstelacja ta położona jest na tle bogato ugwieżdżonego pasa Drogi Mlecznej, przez co w granicach gwiazdozbioru możemy odnaleźć sporo obiektów głębokiego nieba godnych obserwacji.

Gwiazdozbiór Kasjopei

Mitologia

Gwiazdozbiór Kasjopei jest identyfikowany z Kasjopeją – królową Etiopii z greckiej mitologii. Była ona żoną króla Etiopii, Cefeusza i matką Andromedy.
Królowa była bardzo urodziwa, ale jednocześnie niezwykle próżna i zarozumiała, uważając siebie za piękniejszą niż słynne ze swej urody nimfy morskie – nereidy. Chełpiąc się swym urokiem, rozgniewała nimfy, które w odwecie poskarżyły się Posejdonowi.
Jako karę za jej próżność Posejdon, zesłał potwora, który niszczył wybrzeża kraju rządzonego przez królewską parę. Król i królowa byli zmuszeni przykuć do skały swoją piękną córkę Andromedę jako ofiarę dla potwora, aby odwieść go od zamiaru zniszczenia królestwa. Andromedę od śmierci wybawił Perseusz, powracający z wyprawy po głowę Meduzy. Zabił on potwora i w nagrodę za to poślubił Andromedę.
Po śmierci Kasjopei, bogowie przemienili ją w gwiazdozbiór nieba północnego. Na niebie jest przedstawiona, gdy siedzi na krześle, czesząc włosy. Mściwe nereidy zadbały jednak o srogą karę dla królowej – została umieszczona blisko bieguna niebieskiego, czasem zwisając niegodnie jako królowej – głową do dołu.

Gwiazdozbiór Kasjopei w atlasie nieba Jana Heweliusza z 1690 roku. Źródło.

Widoczność

Konstelacja Kasjopei możemy obserwować na polskim niebie przez cały rok. Widnieje na niebie niedaleko konstelacji, Andromedy, Cefeusza, Perseusza, Pegaza i Wieloryba, które są z nią mitologicznie powiązane. Mimo że gwiazdozbiór widoczny jest przez cały rok, to najlepszy czas na jego obserwacje są podczas miesięcy jesiennych – gdy gwiazdy konstelacji wznoszą się na ponad 80 stopni ponad północny horyzont.

Położenie Kasjopei na nocnym niebie w różnych porach roku.

Gwiazdy

Charakterystyczny kształt Kasjopei tworzy pięć gwiazd:  Schedar (α Cas, +2,24 mag), Caph (β Cas, +2,28 mag), γ Cas (+2,15 mag) – będąca najjaśniejszą gwiazdą tego gwiazdozbioru; Ruchbah (δ Cas, +2,66 mag), oraz Segin (ε Cas, +3,35 mag).
Co ciekawe z tych pięciu gwiazd, tylko γ Cas nie posiada swojej nazwy własnej. Z nieznanych przyczyn zarówno tradycja zachodnia jak i arabska nie podaje jej nazwy. Czasem można spotkać się z nazwą Cih wywodząca się od chińskiego słowa oznaczającego „bicz”, lub też z nazwą Navi, która jest dość nowa, gdyż została nadana przez astronautów z programu Apollo, którzy spośród 36 gwiazd wykorzystywanych przez nich w astronawigacji, trzy nie miały powszechnie używanych nazw własnych.
Jasność powyżej +4 mag mają jeszcze gwiazdy: Achird (η Cas, +3,46 mag), Fulu (ζ Cas, +3,69 mag), oraz 50 Cas (+3,95 mag).

Wokół charakterystycznego kształtu Kasjopei brakuje innych jasnych gwiazd, przez co konstelacja ta jest trudna do przeoczenia.

Mapa gwiazdozbioru Kasjopei. Wygenerowana dzięki programowi Nocny Obserwator.

Obiekty głębokiego nieba

Kasjopeja zawiera imponującą ilość obiektów głębokiego nieba, które jednak trudno byłoby opisać każde z osobna. Dlatego skupimy się tylko na kilku obiektach. Resztę pozostawimy Wam, do samodzielnego odkrywania podczas nocnych obserwacji.

M52 – gromada otwarta odkryta 1774 roku przez Charlesa Messiera podczas obserwacji komety i dodana do jego katalogu tego samego roku. Zarówno odległość jak i rozmiary tej gromady nie są dokładnie znane, ale najczęściej przyjmuje się, że odległość do tej gromady wynosi 3-7 tys. lat świetlnych, a rozmiary około 11-26 lat świetlnych. Na niebie rozmiar gromady wynosi 16 minut kątowych, a jej jasność około +6,9 mag, przez co do jej obserwacji potrzebujemy minimum lornetki. Gromada liczy ponad setkę gwiazd, które są dość mocno i równomiernie skoncentrowane. Odnajdziemy ją przedłużając linię łączącą gwiazdę Schedar (α Cas) z gwiazdą Caph (β Cas), 6 stopni od β Cassiopeiae. 

Messier 52. Źródło.

M103 – gromada otwarta odkryta przez Pierre’a Méchaina – współpracownika Messiera, w 1781 roku. Była ostatnim obiektem dodanym do ostatecznej wersji katalogu, wydanego przez Messiera w 1784 roku. Jasność obserwowana gromady wynosi około +7,4 mag i mimo, że można ją dostrzec w lornetce, lepiej spisze się teleskop, przez który będziemy mogli bliżej przyjrzeć się gromadzie. Najjaśniejsze gwiazdy gromady mają jasność +7 i +8 mag. Odnajdziemy ją 1 stopień na północny wschód od gwiazdy Ruchbah (δ Cas, +2,66 mag).

Messier 103. Źródło.

NGC 281 – mgławica Pacman. Została odkryta 16 listopada 1881 roku przez Edwarda Barnarda. Znajduje się w odległości około 9500 lat świetlnych od Ziemi. Jest to mgławica emisyjna oraz obszar H II (miejsce powstawania nowych gwiazd i przez nie oświetlony). Nazwa wywodzi się od tytułowego Pac-Mana z popularnej gry komputerowej.
Mgławica jest obiektem przeznaczonym pod astrofotografię, jednak możemy ją zaobserwować jeśli użyjemy teleskopu o dużej aperturze i szerokokątnego okularu z filtrem mgławicowym. Zdecydowanie łatwiejsza w obserwacji będzie gromada otwarta IC 1590 położona blisko centrum mgławicy Pacman i bezpośrednio z nią związana. Oba obiekty odnajdziemy niecałe 1,7 stopnia na wschód od gwiazdy Schedar (α Cas).

Mgławica Pacman. Źródło.

NGC 457 – to gromada otwarta i popularny asteryzm. Odkrył ją William Herschel 18 października 1787 roku. Charakterystyczny układ skojarzony został z bohaterem jednego z filmów Stevena Spielberga, kosmity  E.T. – stąd nazwa zarówno gromady jak i asteryzmu. Obserwując gromadę nie musimy specjalnie wysilać wyobraźni by dostrzec podobieństwo do filmowego gwiezdnego przybysza. Z łatwością dostrzeżemy dwie przypominające parę oczu gwiazdy (najjaśniejsze gwiazdy w gromadzie: φ Cas, +4,95 mag oraz HIP 6229, +6,95 mag), i jedną wyróżniającą się nieopodal pomarańczową gwiazdę. Ta gwiazda to V466 Cas, gwiazda zmienna, która zmienia jasność w przedziale od +9,8 do +10,74 mag.
Jasność obserwowana gromady wynosi około +6,4 mag a rozmiary kątowe 13 minut. Gromadę tą dostrzeżemy przez lornetkę, jednak więcej ukaże nam teleskop ze średnim powiększeniem (70-100x). Położona jest nieco ponad 2 stopnie na południe od Ruchbah (δ Cas).

Gromada E.T. Źródło.

NGC 663 – gromada otwarta odkryta w 1787 roku przez Williama Herschela. Jasność gromady wynosi +7,1 mag, a rozmiary kątowe około 15 minut. Położona jest 2,7 stopnia na północny wschód od gwiazdy Ruchbah (δ Cas) i około 1,7 stopnia od M103. w skład gromady wchodzi kilkadziesiąt gwiazd, z których najjaśniejsze mają jasność od +8 mag do +10,5 mag.

NGC 663. Źródło.

NGC 7635 – Mgławica Bańka. To mgławica emisyjna, dkryta 3 listopada 1787 roku przez Williama Herschela. Nazwę zawdzięcza kształtowi bańki, która jest faktycznie nadmuchiwana przez znajdująca się w jej wnętrzu gwiazdę. Mgławica ta jest praktycznie niewidoczna bez odpowiednich filtrów mgławicowych. Do jej obserwacji potrzebny jest również teleskop o dużej aperturze.
Jest to jednak obiekt zdecydowanie pod astrofotografię niż do obserwacji wizualnych. Nieopodal Mgławicy Bańka, w odległości około 36 sekund kątowych znajduje się M52.

Mgławica Bańka. Źródło.

NGC 7789 – gromada otwarta. Odkryła ją Caroline Herschel (siostra Williama), 30 października 1783 roku. Nazywana jest też Różą Karoliny – na cześć odkrywczyni. Położona jest w odległości ok. 6 tys. lat świetlnych od Ziemi. W skład gromady wchodzi około stu bladych gwiazd. Jasność gromady wynosi +6,7 mag, a rozmiar około 16 minut kątowych. Odnajdziemy ją niecałe 0,9 stopnia na południowy-wschód od gwiazdy ρ Cas (+4,5 mag).

Gromada Róża Karoliny. Źródło.

*Autor: Aratos z Soloj, Kassiopea, ze zbioru: Jana Kochanowskiego Dzieła polskie: wydanie kompletne, opracowane przez Jana Lorentowicza

Źródła:

1. Stellarium
2. Nocny Obserwator
3. S. Seip: Atlas nieba. Gwiazdy, obiekty, zjawiska. Wydawnictwo RM. Warszawa 2012.
4. Taki’s 8,5 Magnitude Star Atlas