Baran o złotym runie jest ozdobą wieczornego nieba końca roku kalendarzowego. To na cześć właśnie tego mitycznego zwierzęcia nazwano jeden z gwiazdozbiorów zodiakalnych. Nad nią natomiast znajduje się jeden z dwóch gwiazdozbiorów – trójkątów.
Zapraszamy na kolejną odsłonę z serii Poznajemy gwiazdozbiory. W tym artykule przyjrzymy się dwóm gwiazdozbiorom: Barana i Trójkąta
Tamże są prędkie nogi Skopu rogatego,
Który, ścieżkami bieżąc koła nawiętszego,
Kosmatej Cynozury przedsię nie zostaje;
Sam, by więc przy miesiącu, tępe światło daje.Lecz go po taśmie szukać Andromedy trzeba,
Bo pod nią mało co tkwi. Ten pośrzodek nieba
Depce, gdzie niedźwiadkowe ostatnie ramiona
I świetny pas wielkiego biega Oriona.
Gwiazdozbiór Barana jest 39 w kolejności pod względem wielkości gwiazdozbiorem na niebie. Z gwiazdozbiorów zodiakalnych jest pod tym względem przedostatni, będąc niewiele większym od Koziorożca. Gwiazdozbiór jest jednym z najstarszych, gdyż już nawet Sumerowie utożsamiali gwiazdy tej konstelacji do Barana.
Pomimo, że gwiazdozbiór sam z siebie nie wyróżnia się na niebie, odgrywał dużą rolę w astronomii za czasów starożytnych. Ponad 2000 lat temu w zachodniej części tej konstelacji (wg obecnych granic), znajdował się punkt przecięcia ekliptyki i równika niebieskiego – obecnie tzw. punkt Barana. Przejście Słońca przez ten punkt (moment równonocy wiosennej) oznacza początek astronomicznej wiosny na półkuli północnej. Obecnie na skutek precesji Ziemi punkt Barana przesunął się do sąsiedniego gwiazdozbioru Ryb (od 67 r.n.e.), a około 2597 roku przejdzie do gwiazdozbioru Wodnika. Gwiazdozbiór w którym znajduje się ten punkt jest obecnie inny, ale pierwotna nazwa pozostała.
Gwiazdozbiór Trójkąta to 78. z ogólnej liczby 88, gwiazdozbiór nieba pod względem powierzchni którą zajmuje. Konstelacja została wyodrębniona i była znana już w starożytności. Dawni astronomowie greccy zauważali jej podobieństwo do wielkiej litery Delta (Δ). W starożytnym Babilonie określana była mianem Pługa.
Mitologia
Mitologicznym pierwowzorem gwiazdozbioru był złoty Baran – Chrysomallos. Gdy za sprawą intryg Ino – drugiej żony beockiego króla Atamasa, dzieci króla: Fryksos i Helle mieli być złożeni w ofierze, Zeus (w innej wersji Hermes lub matka dzieci Nefele) widząc to zesłał im na ratunek skrzydlatego barana, na grzbiecie którego uciekli przed zgubnym losem. Jednak w czasie ucieczki, Helle nie zachowując ostrożności spadła z grzbietu zwierzęcia tonąc w wodach cieśniny nazwanej później od jej imienia – cieśniną Hellespont (obecnie Dardanele). Ostatecznie do Kolchidy u stóp Kaukazu dotarł tylko Fryksos. Został tam przyjęty przez króla Ajetesa, poślubiając jego córkę. Z wdzięczności za uratowanie życia, Fryksos złożył bogom ofiarę ze złotego barana, a jego runo zawiesił na dębie w gaju poświęconym Aresowi. Złote runo było pilnowane przez smoka który nigdy nie zasypiał, i właśnie ono było celem wyprawy Argonautów pod wodzą Jazona. Baran na pamiątkę tych wydarzeń, został umieszczony wśród gwiazd.
Fryksos i tonąca w wodach cieśniny Helle – rzymski fresk w Pompejach. Źródło.
Z konstelacją Trójkąta nie wiąże się bezpośrednio żaden mit, choć w niektórych opowieściach można doszukiwać się luźnych odniesień, że kształt gwiazdozbioru ma przypominać kształtem wyspę Sycylię. Jednak praktycznie od zawsze nazwa gwiazdozbioru była związana z jego kształtem.
Widoczność
Słońce przez gwiazdozbiór Barana przechodzi w okresie od 18 kwietnia do 14 maja. Konstelacje Barana i Trójkąta pojawiają się na niebie porannym końcem czerwca i początkiem lipca. Oba gwiazdozbiory najlepiej na polskim niebie widoczne są w okresie późnej jesieni i zimy. W marcu oba gwiazdozbiory znikają z wieczornego nieba.
Odnaleźć je możemy między konstelacjami: Byka od wschodu, Wieloryba od południa, Ryb od zachodu, Perseusza i Andromedy od Północy.
Gwiazdozbiór Barana, Trójkąta i nieistniejąca konstelacja Muchy Północnej, na starej mapie nieba. Źródło.
Gwiazdy
W granicach konstelacji, tylko cztery gwiazdy mają jasność poniżej +4 mag. Trzy z nich tworzy charakterystyczny łuk, na który składają się: Hamal – z arabskiego „Owca” (α Ari, +2,01 mag), Sheratan (β Ari +2,64 mag) oraz Mesarthim (γ Ari +3,88 mag).
Czwarta z nich Bharani (41 Ari, +3,66 mag), mimo bycia jaśniejszą niż Gamma Arietis, nie doczekała się swojego oznaczenia w alfabecie greckim (oznaczenia Bayera), ze względu na to, że kiedyś (przed 1928 rokiem) należała do nieistniejącego obecnie gwiazdozbioru Muchy Północnej, będąc najjaśniejszą gwiazdą tej konstelacji. Po włączeniu Muchy Północnej w granice Barana, najjaśniejszej gwieździe byłej już konstelacji, przyporządkowano nowe oznaczenie – 41 Ari, zgodnie z numeracją gwiazd Johna Flamsteeda. Natomiast nazwa Bharani wywodzi się z tradycji indyjskiej.
Mapa gwiazdozbioru Barana. Program „Nocny Obserwator”
Gwiazdy tworzące zarys Trójkąta nie są szczególnie jasne. Zarys konstelacji tworzą Mothallah (α Tri, +3,42 mag), Beta Trianguli (β Tri, +3,00 mag) – będąca najjaśniejszą gwiazdą tego gwiazdozbioru, oraz Gamma Trianguli (γ Tri, +4,03 mag). W granicach konstelacji jeszcze tylko dwie gwiazdy są jaśniejsze od +5 mag.
Mapa gwiazdozbioru Trójkąta. Program „Nocny Obserwator”
Obiekty głębokiego nieba
Baran:
NGC 772 – galaktyka spiralna. Odkrył ją William Herschel w listopadzie 1785 roku. Obok NGC 772 znajduje się NGC 770 – o wiele mniejsza od towarzyszki, galaktyka eliptyczna. Obie galaktyki są powiązane ze sobą grawitacyjnie i są w trakcie kolizji. Para tych dwóch galaktyk, została skatalogowana w Atlasie Osobliwych Galaktyk pod numerem Arp 78.
Jasność obserwowana NGC 772 wynosi około +10,3 mag, a rozmiary 7,5’x4,3 minuty kątowe. Odnaleźć ją możemy 1,4 stopnia na wschód od gwiazdy Mesarthim (γ Ari).
Arp 78. Źródło.
Trójkąt:
M33 – galaktyka spiralna. Jest to druga pod względem jasności galalktyka (po M31), którą możemy obserwować na nocnym niebie. Galaktykę tą odkrył prawdopodobnie Giovanni Hodierna przed 1654 rokiem. 90 lat później, niezależnie odkrył ją również Charles Messier i umieścił w swoim katalogu pod numerem 33. Galaktyka należy do Lokalnej Grupy Galaktyk, do której należy również nasza Droga Mleczna i M31. Jasność obserwowana galaktyki wynosi około +5,7 mag, jednak jej niska jasność powierzchniowa sprawia, że jest zdecydowanie słabsza pod tym względem od M31. W bardzo dobrych warunkach, pod ciemnym niebie jest szansa dostrzeżenia jej gołym okiem, jako słabą, ulotną, rozmytą plamkę. Oczywiście lepszym rozwiązaniem będzie odszukaniem jej przy pomocy lornetki lub teleskopu. Odnajdziemy ją 4,3 stopnia na północny-zachód od Mothallah (α Tri).
Galaktyka Trójkąta. Źródło.
NGC 925 – jest galaktyka spiralna z poprzeczką, odkryta w 1784 roku przez Williama Herschela. Galaktyka należy do słabszych (+10,2 mag) i przy rozmiarach kątowych rzędu około 10,6×6,2 minut, do jej obserwacji potrzebujemy średniej wielkości teleskopu i większego powiększenia (około 150x). Odnajdziemy ją nieco ponad 2 stopnie na wschód od Gammy Trianguli (γ Tri).
NGC 925. Źródło.
